De natuur die tot leven komt, een tafereeltje met dieren of een complete veldslag. De automaton brengt het allemaal bewegend in beeld dankzij een buitengewoon complex uurwerk. Het is misschien een nutteloze, maar ook de creatiefste complicatie die we kennen.
Horloges met een automaton komen we maar heel zelden in het echt tegen. Vreemd is dat niet. Er zijn slechts weinig merken die ze maken en de productie ervan is zo arbeidsintensief dat het vrijwel altijd limited editions zijn. Dat aan zoiets unieks een bijpassend prijskaartje hangt, maakt de automaton voor de gemiddelde horlogeliefhebber onbereikbaar. Toch is de automaton een populaire complicatie en dat is al eeuwenlang zo.
MECHANISCHE ROBOT
Al lang voordat het horloge gemeengoed werd, verbaasden mensen zich over automatons. Een automaton is namelijk niets meer of minder dan een mechanische robot die door een menselijke handeling in beweging komt. En dat kunstje, dat beheerden de oude Egyptenaren al. Gemaakt van hout, metaal en steen werden ze gebruikt als gereedschap, speelgoed of ze speelden een rol in religieuze ceremonies.
Automatons uit deze tijden zijn er vooral van horen zeggen, maar reizen we verder door de tijd naar de renaissance, dan verschijnen er automatons in het straatbeeld die we nog steeds tegen kunnen komen. Kijk als u in een oude stad bent eens wat vaker naar boven. Wellicht komt u een klok tegen waarop twee mannetjes met een hamertje de tijd slaan. Voor een groter spektakel kunnen we terecht in Straatsburg, waar een veertiende-eeuwse klok op de muur van de kathedraal naast een astronomische kalender ook dieren, heiligen en het leven van Jezus Christus uitbeeldt.
AUTOMATON IN MINIATUURFORMAAT
In horloges maakten automatons hun debuut in zakhorloges uit de achttiende eeuw. In Zwitserland en Frankrijk begonnen horlogemakers miniaturen te maken van vogels, bloemen, dieren en zelfs mensen, die met behulp van ingewikkelde mechanismen tot leven werden gebracht. Het waren technische hoogstandjes, maar ook kunstwerken die de verbeelding van horlogemakers laten zien in het creëren van miniatuuranimaties binnen de beperkte ruimte van een horlogekast. Merken als Jaquet Droz en Breguet maakten er toen al goede sier mee.
De mogelijkheden die horlogemakers hebben bij de creatie van een automaton zijn bijkans eindeloos. Een opvallende verschijning waren bijvoorbeeld de geheime automatons, waarbij horloges kleine deurtjes of luikjes hadden die konden worden geopend om de geanimeerde scènes te onthullen. Andere horloges hielden de automaton-functie volledig verborgen, waardoor ze een element van verrassing en geheimzinnigheid met zich meedroegen waar alleen de eigenaar weet van had.
Naarmate de negentiende eeuw vorderde, bleven horlogemakers experimenteren met nieuwe automaton-ontwerpen. Sommige horloges werden uitgerust met miniatuurinstrumenten die echt konden spelen, terwijl anderen scènes uit het dagelijks leven, literaire verhalen of historische gebeurtenissen afbeeldden.
Een categorie op zich was in de achttiende en negentiende eeuw het erotische horloge. Achter het deksel van een zakhorloge zorgde een automaton-uurwerk voor een erotische of seksuele animatie op de wijzerplaat. Tegenwoordig is het aanbod wat dat betreft groter, maar in die tijd moet het de enige manier zijn geweest om een opwindend tafereeltje te bekijken. Al is het voor de uurwerkliefhebber van nu wellicht opwindender om het uurwerk dat de erotische animatie mogelijk maakt in actie te zien.
TECHNISCH GECOMPLICEERD
Naar de animatie die een automaton creëert kunnen we heel lang vol bewondering kijken, maar het kan ook interessant zijn om een kijkje achter de schermen te nemen en te zien wat daar allemaal gebeurt om al die bewegingen mogelijk te maken.
Elk automaton-horloge begint met een conventioneel uurwerk dat het horloge van zijn primaire functie voorziet: het weergeven van de tijd. Om de animatie van een automaton mogelijk te maken, bevat het horloge een extra aandrijfmechanisme dat is gescheiden van het basisuurwerk. Dit aandrijfmechanisme kan een aparte veer en tandwielsysteem omvatten. De extra veer wordt met de hand of automatisch opgewonden en slaat energie op om de beweging van de automaton aan te drijven.
Om de extra aandrijving naar de automaton te regelen, is er een koppeling (clutch), die handmatig of automatisch kan worden geactiveerd. Wanneer de koppeling is geactiveerd, wordt de energie van de extra aandrijving overgedragen aan de mechanische onderdelen van de automaton. Deze complexe constructie van nokken, hefbomen en tandwielen is zo ontworpen dat ze de gewenste bewegingen of handelingen uitvoeren wanneer ze worden geactiveerd door het aandrijfmechanisme. Zo gaan figuurtjes dansen, een vogel zingen of een bloem bloeien. Om de automaton te activeren, heeft het horloge vaak speciale bedieningselementen. Dit kunnen knoppen, schuifregelaars of draaiknoppen zijn die de gebruiker kan bedienen om de animatie te starten of te stoppen. Daarbij is het ook vaak mogelijk om de animatie te resetten naar de beginpositie. Dit stelt de gebruiker in staat om de automaton meerdere keren te activeren zonder deze te moeten opwinden. Al zijn daar wel grenzen aan, want een automaton slurpt energie.
BLIJVEND BOEIEND
Een automaton is een mechanische vinding die al millennia lang bestaat en waarvan het er niet naar uit ziet dat aan de populariteit snel een eind zal komen. Zelfs in een tijd waarin de technische vooruitgang in hoog tempo verloopt, blijven we geboeid door een mechanische constructie die we nog enigszins kunnen begrijpen, al zijn er weinig horlogemakers die erin slagen het mechanische priegelwerk te realiseren.
Op dit moment zijn er verschillende horlogemerken die automatons in hun collectie hebben, maar het aanbod is gering. Merken als Jaquet Droz, Christophe Claret en Van Cleef & Arpels zijn er zeer bedreven in, maar we zien nu ook de modemerken Louis Vuitton en Dior die hun creatieve inspiratie in een automaton kwijt kunnen. Elk merk geeft er een eigen invulling aan, maar hun automatons zijn zonder uitzondering technisch gecompliceerd en buitengewoon creatief. Het kleine kunstwerkjes dat de automaton is, gaat nooit vervelen.
JAQUET DROZ, DRAGON AUTOMATON SAPPHIRE – LAPIS LAZULI
Twee jaar geleden onthulde Jaquet Droz een van de meest complexe automatons ooit geproduceerd voor een polshorloge: de Dragon Automaton, met zestien bewegende delen en negen animaties. Nu is Jaquet Droz nog verder gegaan op het gebied van verfijning en moeilijkheidsgraad door een kast van saffierkristal en een lapis lazuli-wijzerplaat toe te voegen. Dat maakt de Dragon Automaton Sapphire – Lapis Lazuli een uniek stuk.
Jaquet Droz wilde dat deze draak leefde en met zestien bewegingen is het daar ook in geslaagd. De volgorde waarin de draak zijn bewegingen uitvoert, is willekeurig, waarmee het zijn magie en mysterie weet te behouden. De ruggengraat van het dier golft evenals zijn staart, zijn oog en kaak openen en sluiten zich, de tong beweegt, zijn kam gaat op en neer en zijn klauwen grijpen een continu roterende steen.
De Dragon Automaton Sapphire – Lapis Lazuli is niet te koop. Het horloge wordt op bestelling gemaakt voor, zoals Jaquet Droz dat zelf zegt, ‘klanten die net zo uniek zijn als de horloges’.
VAN CLEEF & ARPELS, FLORAISON DU NÉNUPHAR-AUTOMATON
Van Cleef & Arpels brengt als luxe juwelen- en horlogemerk een collectie met de naam Poetry of Time. Dit laat het zien in indrukwekkende wijzerplaten, het gebruik van edelstenen en met automatons.
De natuur, een van de geliefde thema’s van Van Cleef & Arpels, komt tot leven met de Floraison du Nénuphar-automaton, die een droomachtige interpretatie van het verstrijken van de tijd presenteert. Terwijl de uren voorbij tikken op een roterende ring aan de voet van het object, toont zich een betoverend schouwspel. Op een sokkel van griotte-marmer en in een schaal van shattuckiet opent een waterlelie haar gelakte bloemblaadjes om een kostbare vlinder vrij te laten, versierd met turkoois en diamanten. De geëmailleerde plique-à-jour vleugels fladderen een paar ogenblikken voordat ze terugkeren naar het hart van de bloemkroon, die subtiel sluit om het einde van de animatie aan te geven. De animatie, geproduceerd in samenwerking met de werkplaats van François Junod, wordt begeleid door een kristalheldere melodie om dit betoverende moment compleet te maken.
LOUIS VUITTON, TAMBOUR OPERA AUTOMATA
Met de Tambour Opera Automata brengt Louis Vuitton een eerbetoon aan Bian Lian van de Sichuan Opera, een Chinese kunstvorm met maskers waarmee de drager van gezicht verandert. In dit horloge is de automaton een traditioneel masker dat tot leven komt en op verzoek van uitdrukking verandert. Het Bian Lian-masker gaat van vreugde naar verdriet door de beweging van zijn kin en drukt een breed scala aan emoties uit. De tijd wordt alleen weergegeven als de knop van de automaat wordt geactiveerd: de gegraveerde roze gouden drakenkop gaat omhoog en onthult de jumping hours die op het voorhoofd van het cloisonné-emaille Bian Lian zijn gegraveerd, terwijl de staart de retrograde minuten aangeeft. De uitdrukking van het masker verandert dramatisch: de wenkbrauwen fronsen, het ooglid sluit zich over het linkeroog en de pupil van het rechteroog trekt zich terug en onthult een puntige monogrambloem.
Deze artistieke prestatie wordt aangedreven door het kaliber LV 525, dat volledig is ontworpen, ontwikkeld en geassembleerd door La Fabrique du Temps Louis Vuitton. Het bestaat uit 426 onderdelen, heeft een gangreserve van honderd uur en is het onderwerp van verschillende patenten.
RICHARD MILLE, RM 19-02 TOURBILLON FLEUR
De RM 19-02 Tourbillon Fleur, de eerste automaton in de collectie van Richard Mille, is een automaton met een tourbillon als verrassend middelpunt. Een magnolia omringt een flying tourbillon met vijf delicate, handgemaakte en gekleurde bloemblaadjes. De magnolia opent zich regelmatig of op verzoek met behulp van de pusher op 9 uur en opent en sluit met ritmische regelmaat in een delicaat kinetisch ballet. Niet alleen opent zich de magnolia, maar de hele tourbillon beweegt één millimeter naar boven, waarbij de natuurlijke beweging van de bloem wordt nagebootst terwijl deze naar boven reikt om de kans op bestuiving te vergroten.
De RM 19-02 Tourbillon Fleur is een limited edition van dertig stuks die elk uniek zijn. Het horloge wordt niet meer gemaakt, maar een exemplaar is alweer verkrijgbaar als pre-owned bij Ninety Geneva.
DIOR, GRAND SOIR ÉTOILE DE MONSIEUR DIOR
Voor het eerst betreedt Dior de wereld van creatieve complicaties met een mechanische automaton. De Grand Soir Étoile de Monsieur Dior vertelt het verhaal van de geboorte van het Huis Dior. Dat begon op 18 april 1946 toen Christian Dior door de straten van Parijs liep. Hier vond hij een ster, die hem geluk bracht en de plek aanwees waar zijn inmiddels iconische modehuis zou verrijzen, aan het adres 30 Montaigne in Parijs. De wijzerplaat toont een nachtelijk tafereel als een klein theater, rond de boutique van de ontwerper, met de hand geschilderd op een parelmoeren wijzerplaat. De nachtelijke hemel is bezet met fonkelende diamanten, maar door de witgouden pusher op de kroon in te drukken, schieten twee kleine sterren omhoog in de nachtblauwe hemel, op de posities 3 uur en 8 uur.
JAQUET DROZ, THE ROLLING STONES AUTOMATON
Jaquet Droz, opgericht in 1738, heeft een indrukwekkende geschiedenis als het gaat om het maken van horloges met automatons. Met de Rolling Stones Automaton laat Jaquet Droz zien dat de automaton net zo onsterfelijk is als de Rolling Stones. Deze uitvoering maakte het voor de veiling Only Watch 2023, waarvan de opbrengst is bedoeld voor onderzoek naar de ziekte van Duchènne.
Voor zijn Rolling Stones Automaton heeft Jaquet Droz een kleurrijke animatie ontworpen die doet denken aan nachtlampjes en tollen voor kinderen, met kleuren en roterende schijven die de uitrusting van de legendarische band laten zien – allemaal met de hand vervaardigd.
De instrumenten van de Stones bevinden zich onder de verschoven uren- en minutenweergave op een schijf die gekleurd is om op een vinyl-LP te lijken. De scène is omgeven door een tweede schijf die draait wanneer de automaton wordt geactiveerd, terwijl de iconische Stones-tong op en neer en van links naar rechts beweegt.
